लेख – छडी, शब्द आणि संस्कार — शिक्षणाच्या वाटेवरील नाजूक समतोल

लेख – छडी, शब्द आणि संस्कार — शिक्षणाच्या वाटेवरील नाजूक समतोल

ग्रामीण भागातील त्या हतबल पण स्वाभिमानी बापाचं मनोगत ही केवळ एका व्यक्तीची भावनिक तक्रार नसून, आजच्या शिक्षणव्यवस्थेसमोर उभ्या असलेल्या अनेक मूलभूत प्रश्नांची प्रामाणिक साक्ष आहे. बदलत्या काळात शिक्षण, शिस्त, कायदा, संविधानिक मूल्ये, बालहक्क आणि मानवी संवेदनशीलता यांच्यात निर्माण झालेल्या संघर्षाचं ते जिवंत प्रतिबिंब ठरतं. एका बाजूला आपल्या लेकराचं भविष्य उजळावं म्हणून आयुष्य झिजवणारा कष्टकरी बाप उभा आहे, तर दुसऱ्या बाजूला नियम, जबाबदाऱ्या आणि आरोपांच्या भीतीत काम करणारा शिक्षक. या दोघांच्या मध्ये उभं आहे ते कोवळं बालमन — अजून घडत असलेला, ओल्या मातीचा नाजूक गोळा.

त्या बापाच्या शब्दांत असहाय्यता आहे; मात्र त्याहून अधिक ठाम स्वाभिमानही स्पष्टपणे दिसून येतो. “छडी लागे छमछम, विद्या येई घमघम” या म्हणीतून तो हिंसेचं समर्थन करत नाही, तर शिस्तीचं महत्त्व अधोरेखित करतो. त्याच्या पिढीला दोन शब्दांचा धाक, चार शब्दांचं प्रेम आणि श्रमांची सवय या संतुलित मिश्रणातून घडवलं गेलं. त्यामुळेच आज तो समाजात ताठ मानेनं उभा आहे, अशी त्याची ठाम श्रद्धा आहे. त्याच्या दृष्टीने शिस्त म्हणजे दडपशाही नव्हे, तर जबाबदारीची जाणीव निर्माण करणारी जीवनपद्धती आहे.

मात्र आजचा काळ पूर्णपणे बदललेला आहे. आजचं मूल केवळ आज्ञाधारक राहिलेलं नाही; ते प्रश्न विचारणारं, हक्कांची जाणीव असलेलं, भावनिकदृष्ट्या अधिक संवेदनशील आणि स्वातंत्र्याची अपेक्षा ठेवणारं आहे. मोबाईल, समाजमाध्यमं, स्पर्धा, तुलना आणि आभासी जग यांचा प्रभाव बालमनावर खोलवर रुजलेला आहे. या पार्श्वभूमीवर विद्यार्थ्यांच्या शारीरिक व मानसिक सुरक्षिततेसाठी १३ डिसेंबर २०२५ रोजी शासनाने घेतलेला निर्णय आवश्यक आणि स्वागतार्ह ठरतो. शारीरिक शिक्षेवर स्पष्ट मर्यादा घालून बालहक्कांचे संरक्षण करणे ही काळाची गरज आहे, याबाबत कोणताही दुमत नाही.

तरीही एक महत्त्वाचा प्रश्न उरतो — या निर्णयांमुळे शिक्षक भयग्रस्त तर होत नाहीत ना? शिक्षक हे केवळ अभ्यास शिकवणारे कर्मचारी नसून, शाळेला ‘दुसरं घर’ बनवणारे मार्गदर्शक असतात. मात्र सतत संशय, तक्रारी, चौकशी आणि कायदेशीर कारवाईची टांगती तलवार डोक्यावर असेल, तर त्यांच्या मानसिक स्थैर्यावर अपरिहार्यपणे परिणाम होतो. या भीतीमुळे शिक्षक–विद्यार्थी नात्यातील विश्वास हळूहळू ढासळतो आणि हा विश्वासभंग दीर्घकाळात संपूर्ण शिक्षणप्रक्रियेलाच पोखरू शकतो, ही बाब गांभीर्याने विचारात घेणं अत्यावश्यक आहे.

याच पार्श्वभूमीवर शिक्षक, पालक आणि विद्यार्थी यांच्यातील नियमित संवादाचे महत्त्व प्रकर्षाने अधोरेखित होतं. शिक्षक आणि पालक सतत संपर्कात राहिल्यास विद्यार्थी योग्य मार्गदर्शनाखाली सुरक्षित आणि आत्मविश्वासयुक्त राहतो. पालक शिक्षकांना मुलाच्या वर्तन, आवडीनिवडी आणि अडचणींबाबत माहिती देतात, तर शिक्षक पालकांना मुलाच्या शैक्षणिक प्रगती, सामाजिक वर्तन आणि मानसिक स्थितीबाबत योग्य दिशा देतात. या परस्पर संवादामुळे गैरसमज कमी होतात, शिक्षणातील त्रुटी वेळेत दुरुस्त करता येतात आणि शिक्षकांवर अपेक्षा व कायदेशीर दबाव यांचा ताणही मोठ्या प्रमाणात कमी होतो.

हेही तितकंच सत्य आहे की शारीरिक शिक्षा मुलांच्या मनावर खोल जखमा करू शकते. भीतीतून निर्माण होणारी शिस्त क्षणिक असते; तर समजुतीतून, संवादातून आणि जबाबदारीतून घडणारी शिस्त दीर्घकाळ टिकणारी ठरते. म्हणूनच आधुनिक शिक्षणपद्धतीत “परिणामाधारित शिस्त” महत्त्वाची मानली जाते — चूक केल्यावर मार नव्हे, तर त्या चुकीचे परिणाम समजावून देणे. मुलाला स्वतःच्या वर्तनाची जबाबदारी स्वीकारायला शिकवणं हाच खऱ्या शिक्षणाचा गाभा आहे.

ग्रामीण बाप शेतातील पिकाचं उदाहरण देतो, ते अत्यंत बोलकं आणि अर्थपूर्ण आहे. वेळेवर तण काढलं नाही, तर पीक नासतं; पण अति खुरपणी केली, तर पीकही उखडून जातं. शिक्षणातही शिस्त आणि स्वातंत्र्य यांचा नाजूक समतोल साधणं हेच आजचं सर्वात मोठं आव्हान आहे. संवाद, समुपदेशन, स्पष्ट नियम, योग्य वेळी प्रामाणिक कौतुक आणि आवश्यक तेथे संयम — हेच खरे संस्कार होत. संस्कार म्हणजे केवळ शिस्त नव्हे; तर मूल्ये, संवेदनशीलता आणि जबाबदारीची जाणीव.

शिक्षण ही शिक्षक–पालक–विद्यार्थी–शासन यांची सामूहिक जबाबदारी आहे. एका शाळेत शिक्षकाने रागावून हात उगारण्याऐवजी चूक केलेल्या मुलाला वर्गानंतर शांतपणे बसवून विचारलं, “तू हे का केलंस?” — त्या एका प्रश्नानं मुलाचं डोकं खाली झुकलं; शिक्षा नव्हे, तर अपराधबोध जागा झाला. त्या मोलमजुरी करणाऱ्या बापाची अंतिम मागणीही साधी, पण खोल आहे — “माझं पोरगं माणूस म्हणून घडवा.” शिक्षणाचा अंतिम उद्देश केवळ नोकरी मिळवणं नसून, सजग, जबाबदार आणि सुसंस्कृत नागरिक घडवणं हा आहे. शिक्षण म्हणजे मार किंवा मोकळीक यांपैकी एक निवडणं नव्हे; तर माणुसकीच्या चौकटीत शिस्त, स्वातंत्र्य, अधिकार आणि जबाबदारी यांचा समतोल साधणं होय — हाच खरा संस्कार.

*©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई*

दिनांक : ३०/१२/२०२५